2017 წლის სექტემბერში, გამომცემლობების – „არტანუჯისა“ და „ინტელექტის“ მოწვევით თბილისს ნობელის პრემიის ლაურეატი მწერალი სვეტლანა ალექსიევიჩი ესტუმრა. გამომცემლობების საერთაშორისო ურთიერთობის მენეჯერმა გვანცა ჯობავამ მასთან ინტერვიუ ჩაწერა, სადაც აღიარებული ბელარუსი ავტორი დღევანდელობისთვის მნიშვნელოვან და აქტუალურ პრობლემებზე, თავის წიგნებსა და მომავლის გეგმებზე საუბრობს.
უკვე ორმოცი წელია შეკითხვების დასმა თქვენი მთავარი როლია. ახერხებთ, რომ თქვენი წიგნებისთვის ათასობით რესპოდენტი გამოკითხოთ და მათგან გულწრფელი პასუხები მიიღოთ. ამბობენ, რომ რესპოდენტის როლში ყოფნა თქვენთვის არცთუ ისე კომფორტულია. სიმართლე გითხრათ, თქვენს ინტერვიუებში ეს თითქოს ერთი შეხედვით არ იგრძნობა. თუმცა თქვენთან უშუალო ურთიერთობის მესამე დღემ მაჩვენა, რამდენად კარგად გრძნობთ თავს შეკითხვების დასმისას. სინამდვილეში, რა ხდება მაშინ, როდესაც როლები იცვლება და თავად ხდებით რესპოდენტი? დღეს თქვენ ჩემი პერსონაჟი ხართ...
როგორ გითხრათ, საკუთარი თავი უკვე საკმარისად მოვიბეზრე. ბევრს ვფიქრობდი ჩემს სამუშაოზე, მთელ მის თანმხლებ მოვლენებზე. მე უკვე კარგად ვიცი ის, რაც ვიცი. ცხადია, ახლა ჩემთვის გარესამყარო ბევრად უფრო საინტერესოა.
ახლა ცოტას წავიოცნებებ და წარმოვიდგენ, რომ მე და თქვენ როლები გავცვალეთ, ამჟამად ვმუშაობ წიგნზე „სექენდ ჰენდის დრო“. თქვენთან კი იმ იმედით მოვედი, რომ გულახდილად მომიყვებით ყველაზე მძაფრ ისტორიას თქვენი პირადი ცხოვრებიდან. საბჭოთა პერიოდიდან აირჩევთ თუ პოსტსაბჭოთადან, ამას თქვენ მოგანდობთ.
ძალიან ბევრი ამბის მოყოლა შეიძლება, მეტისმეტად ბევრის, არჩევაც კი მიჭირს. ისევ „გეკაჩეპეს“ (საგანგებო სიტუაციათა ეროვნული კომიტეტი საბჭოთა კავშირის დროს) და მასთან დაკავშირებულ შიშს გავიხსენებ. იმ დროს მინსკში ვიყავი... ინტელიგენცია შიშობდა, რომ ისევ კომუნისტური დრო დაბრუნდებოდა... ჩემს პატარა გოგონასთან ერთად ქალაქში სასეირნოდ საგანგებოდ წავედი. კარგად მახსოვს... მინდოდა გამეგო, ხალხი რას ფიქრობდა. ყველგან რიგები იდგა. რომელიღაც რიგში ჩავდექი... და დავინახე, რომ ეს ხალხი „გეკაჩეპეს“ გამარჯვებას ელოდა. მივხვდი, ისინი, ვისაც მათი გამარჯვება არ გვსურდა, ძალიან ცოტა ვიყავით. მახსოვს... როგორ საუბრობდა ხალხი რიგებში... როგორ დავსხედით სადღაც... მგონი ბავშვი ნამცხვარს ჭამდა... რა თქმა უნდა, ყველა მხოლოდ ამაზე საუბრობდა. ყველა ამბობდა, როგორც იქნა, წესრიგი დამყარდებაო. ეს მეტისმეტად ძლიერი შთაბეჭდილება იყო.
თქვენ თქვით, რომ დიდი ისტორიების შეცნობას ამ ისტორიის ერთი ადამიანის მასშტაბებამდე შემცირებით ცდილობთ. დიდ ისტორიებს კი ათიათასობით ასეთი ადამიანი ჰყავს თავის წრეში მოქცეული. მათზე ვისაუბროთ, თქვენს უთვალავ პერსონაჟზე. დადებით ან უარყოფით პერსონაჟებს შორის თუ არის შესაძლებელი ზღვარის გავლება, თუ ეს ყველაფერი მეტისმეტად გადახლართულია ერთმანეთში?
ჩემი აზრით, თითოეულ ინდივიდში ძალიან ბევრი რამ არის თავმოყრილი. ყოველთვის მაინტერესებდა ადამიანები, მათი ფართო გაგებით. დოსტოევსკის თუ დავესესხებით, „ბევრისმომცველია რუსი ადამიანი – აჯობებს ცოტა შევავიწროვოთ“. ყოველთვის მინდოდა ადამიანი ისეთი წარმომედგინა, როგორიც ის სინამდვილეშია – ცოცხალი. ყველა ინდივიდში ნახავთ უამრავ რამეს, ერთმანეთში არეულს. არ არსებობს ქიმიურად სუფთა ბოროტება – ასეთი ჯალათია... რა თქმა უნდა, არსებობენ ადამიანები, რომლებშიც სადისტური საწყისი ჭარბობს, მაგრამ სინამდვილეში, ჩვენ მთელი ჩვენი ცხოვრებით ვმერყეობთ ჯალათობასა და მსხვერპლად ყოფნას შორის. გათავისებულიც კი გვაქვს, რომ ჩვენს ცხოვრებაში ეს ყველაფერი ერთმანეთშია აზელილი. ისტორიაში... ბოროტება გაბნეულია, ის ყველგანაა მიმოფანტული. ამიტომ იმისთვის, რომ დავწერო, ადამიანი უნდა დავინახო ჯალათშიც და მსხვერპლშიც. და არავითარ შემთხვევაში მხოლოდ მსხვერპლში. რადგან ჩვენ მსხვერპლთა კულტურა ვართ, ძალიან ბევრი ვიცით მსხვერპლის შესახებ... ჯალათები კი ქრებიან მაშინვე, როგორც კი მათი დრო, მათი ძალაუფლება სრულდება, სადღაც უჩინარდებიან. ჩვენ მათ ვეღარ ვპოულობთ. პერესტროიკის დროს რამდენიმე ათეული ჯალათი გაჭირვებით ვიპოვეთ. მათი სახელები გამოვაქვეყნეთ, მაგრამ შემდეგ ეს არქივები ისევ დავხურეთ. მათზე ძალიან ცოტა ვიცით. თუმცა ვიცით, რომ ისინი ჩვენ შორის არიან. ჩემი წიგნისთვის – „სექენდ ჰენდის დრო“ მათ ძალიან დიდხანს ვეძებდი. მინდოდა ამ ხალხის ფსიქოლოგია გამეგო. რამდენიმე ადამიანი ვიპოვე კიდეც და... გაოცებული დავრჩი იმ ფაქტით, თუ რამდენად ჩვეულებრივი ადამიანები აღმოჩნდნენ ისინი. თურმე რა მარტივია, ადამიანისგან ერთიც შექმნა და მეორეც.
წიგნში „სექენდ ჰენდის დრო“ წერთ, რომ საბჭოთა კავშირს თუ რამ გამოუვიდა, პირველ ყოვლისა, ეს პირვანდელი ადამიანის შეცვლაა, რომ იდეოლოგიამ ამაზე კარგად იმუშავა. იმდენად კარგად, რომ ამბობთ, საბჭოთა ადამიანს ყველა სხვას შორის დღესაც ადვილად გამოარჩევო. ეს მხოლოდ იმ ადამიანებს ეხება, ვინც საბჭოთა ეპოქაში იცხოვრეს, თუ მათ ოჯახებში გაზრდილ ახალ თაობასაც? საბჭოთა ადამიანის ე. წ. თვისებები ინერციით შემდგომ თაობებსაც გადაეცემათ?
ჩვენ ჯერ კიდევ არ გვქონია არასაბჭოთა დრო. იმიტომ, რომ მაშინაც კი, როცა კომუნისტები წავიდნენ, სკოლებში დარჩა კომუნიზმის დროინდელი სახელმძღვანელოები. დარჩნენ მშობლები, რომლებიც არ იყვნენ კომუნიზმის წინააღმდეგი, მათ არ ესმოდათ რა მოხდა, კაპიტალიზმის ეშინოდათ. დარჩნენ მასწავლებლები, რომლებიც ისევ ისე ასწავლიდნენ, როგორც მანამდე. ანუ ირგვლივ ყველაფერი საბჭოთა იყო. ამიტომ იმაზე ფიქრი, რომ პირველი თაობა იქნებოდა სრულიად არასაბჭოთა, თავისუფალი ხალხის საზოგადოება, ჩვენი მხრიდან დიდი მიამიტობა გახლდათ. მაგრამ გასული საუკუნის ოთხმოცდაათიან წლებში ჩვენ მართლაც ისეთი გულუბრყვილოები ვიყავით, რომ ვვარაუდობდით, ხვალ უკვე თავისუფლები ვიქნებითო. თითქოს შეიძლება, რომ მთელი ცხოვრება ბანაკში გაატარო, შემდეგ კი გახვიდე ბანაკის კარიდან და თავი თავისუფალ ადამიანად იგრძნო. სინამდვილეში, ჩვენ არ გვესმოდა თავისუფლების არსი. ეს უბრალოდ ლამაზი სიტყვა, ლოზუნგი იყო. მაგრამ მახსოვს ასეთი საუბრებიც, პერესტროიკის დროსაც კი: „ეს კომუნისტია. ასეთს დავხვრეტდი“ – ჩვენ ამას ნაცნობ ადამიანებზე ვამბობდით, გესმით? ან, მაგალითად... „როგორ შეგიძლია მას ხვდებოდე, ის ხომ კომუნისტია!“ ხშირი იყო ამგვარი შემთხვევები, როცა მოთმენა გვიჭირდა და სურვილიც არ გვქონდა, რომ ყველას ერთად მოგვენანიებინა – ჩვენ ხომ ყველა თანაბრად ვიყავით იმის თანამონაწილე, რაც ჩვენ თავს ხდებოდა. ამიტომ სავსებით მოსალოდნელი იყო, რომ მალე ჩიხში შევიდოდით, რაც მოხდა კიდეც.
რადგან მონანიება ახსენეთ, ჰიტლერი, ფაშიზმი და ებრაელების გენოციდი რომ გავიხსენოთ და იქვე სტალინი, მთელი მისი რეპრესიებით. გერმანელმა ხალხმა თითქოს შეძლო მონანიება, უფრო სწორად, დანაშაულის აღიარება. ჩვენთან რა ხდება ამ მხრივ? აღიარება კი არა, მგონი დღემდე საკუთარ თავსაც კი ვუმალავთ სიმართლეს...
პირველ ყოვლისა, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ გერმანელებს ნიურნბერგის პროცესი ჰქონდათ. ისინი მთელმა მსოფლიომ გაასამართლა. დაისაჯა უამრავი მეთაური – ზოგს სიკვდილი მიესაჯა, ზოგს სამუდამო პატიმრობა. ძალიან დიდი წმენდა მოხდა – ჩატარდა სასამართლო პროცესები როგორც მაღალი თანამდებობის პირებზე, ისე რიგითებზე. ჰიტლერის ყოფილი მეთაურებიდან ვერავინ ვერასოდეს იშოვიდა სამსახურს. რაც შეგვეხება ჩვენ, საბჭოთა კავშირს... ჩვენთან კომპარტიის წინააღმდეგ სასამართლო არ ყოფილა. თითქოს დაიწყო პროცესი ელცინის დროს, მაგრამ შემდეგ ყველაფერი ფარსში გადაიზარდა და ის დაივიწყეს. ჩვენთან ხელმძღვანელი პოსტებიდან კომუნისტები არ ჩამოუშორებიათ. მხოლოდ აბრა შეიცვალა. მთელი ჩვენი ცხოვრება კი... საბჭოთა ძეგლები დარჩა, საბჭოთა ხელმძღვანელები დარჩნენ, ძალიან დიდხანს ფულიც კი ისევ საბჭოთა გვქონდა. ირგვლივ ყველაფერი, ყველაფერი საბჭოთა იყო. ცხადია, ძალიან მიხარია, რომ უკრაინაში საბჭოთა ძეგლებს იშორებენ, მიხარია, რომ ლუსტრაციის მცდელობა ჰქონდათ – სურდათ სახელისუფლებო რგოლიდან კომუნისტები ჩამოეშორებინათ, მაგრამ მგონი ჯერჯერობით არაფერი გამოუვიდათ. ამიტომ კომუნისტებმა, ცოტა გონს მოსვლის შემდეგ, აღიდგინეს ძალაუფლებაც, რომელიც ყოველთვის ჰქონდათ და საკუთრებაც. მათ ქვეყნის გაძარცვის შესაძლებლობა მიეცათ და ახლა კიდევ უფრო გაძლიერდნენ. აღარაფერს ვამბობ იმაზე, რომ ხელისუფლებაში დარჩენილები ყველა რეფორმას აფერხებენ, რომელიც კი ცხოვრების შეცვლისკენ არის მიმართული.
ისინი არ აძლევდნენ მუშაობის საშუალებას ელცინს. აღარაფერს ვამბობ იმაზე, როგორ აცხადებენ დღეს გორბაჩოვს დამნაშავედ. გამოდის, იმის გამო, რომ ზედა ფენა მთლიანად არ შეცვლილა, ჩვენ ვერ შევქმენით პირობები სრულიად ახალი ადამიანების მოსვლისთვის. ახალი ადამიანები საქმის მიღმა დარჩნენ. მათ მხოლოდ ისღა დარჩენოდათ, რომ რუსულ სამზარეულოებში მსხდარიყვნენ და გაეკრიტიკებინათ ის, რაც ხდებოდა. ერთი მხრივ, ეს ჩვენი ბრალია. შესაძლოა ზედმეტად ადრე დავტოვეთ მოედნები, შეიძლება მოთხოვნების წაყენება იყო საჭირო... მაგრამ ჩვენ ეს არ გავაკეთეთ.
„არც ერთი დიქტატორი არ არის ყოვლისშემძლე, მთავარია რამხელა სივრცეს ვიტოვებთ ადამიანები ბრძლისთვის“ – ეს თქვენი სიტყვებია. ხშირად საუბრობთ იმ ფენომენზეც, როდესაც ადამიანებს მონობა თითქოს მოსწონთ კიდეც, ნებაყოფლობით მიეცემიან ამ მდგომარეობას. როგორ ფიქრობთ, სინამდვილეში, დიქტატორები ახერხებენ ადამიანების დამონებას თუ ადამიანები საკუთარი ნება-სურვილით თავად ქმნიან დიქტატორებს?
ჩემი აზრით, რა თქმა უნდა, ხალხია დამნაშავე. ყველა ხალხს ის მთავრობა ჰყავს, რომელსაც იმსახურებს. ხშირად ვამბობ ხოლმე, რომ ბელარუსებს ჰყავდათ ასეთი მოღვაწე, მწერალი ალეს ადამოვიჩი, რომელიც ბელარუსი ვაცლავ ჰაველი იყო. მაგრამ ხალხმა ის კი არ აირჩია, არამედ კოლმეურნეობის თავმჯდომარე, რომელიც დაპირდა, რომ მდიდრებს ყველაფერს წაართმევდა და მათ გაუნაწილებდა – ეს სასჯელის ერთგვარი თანამედროვე ფორმა გახლდათ. ხალხისთვის კი ეს ძალიან გასაგები და ახლობელი ფორმა იყო. რევოლუცია, გორბაჩოვის პერესტროიკა მისი მომხრეების მცირე კონტიგენტმა და ინტელიგენციამ მოახდინა. ჩვენ ძალიან ცოტა ვიყავით. არადა, ამას ვერც კი წარმოვიდგენდით. გვეგონა, რომ მთელი ერი ფეხზე დადგებოდა და ამას ერთობლივი ძალებით გავაკეთებდით. სინამდვილეში კი, ყველაფერი საპირისპიროდ მოხდა. სოლჟენიცინი, შალამოვი, სხვა მწერლებიც უკვე გამოცემული იყვნენ – ავტორები, რომელთა გამოცემა კომუნისტების დროს აკრძალული იყო, მაგრამ ეს არავის აინტერესებდა. ხალხი მათ გვერდს უვლიდა. ახალი ნივთები, ახალი... როგორ გითხრათ, ახალი სამყარო აინტერესებდათ, ახალი დროება, რომელიც მოვიდა. ადამიანებს უხაროდათ ახალი მადუღარა, ახალი სარეცხის მანქანა. წიგნების რიგებში კი აღარ იდგნენ, რადგან უკვე ნებისმიერი წიგნის დაბეჭდვა შეიძლებოდა. ჩვენ თვითონ ვქმნით სივრცეს, როცა უარს ვამბობთ ბრძოლაზე, როცა უარს ვამბობთ იმის გაგებაზე, რომ... განსაკუთრებით არადემოკრატიულ ქვეყანაში თავისუფლება ის არის, როცა მთელი საზოგადოება იბრძვის საერთო მიზნისთვის და არა ერთი მუჭა სამოციანელები ან კიდევ ვინმე სხვა. თუ მხოლოდ ერთეულები იბრძოლებენ, თავისუფლება არ იქნება. ვფიქრობ, სწორედ ამიტომ განვიცადეთ მარცხი და ვცხოვრობთ დამარცხებულის სინდრომით. დიქტატორები კი სწორედ იმ სივრცეში მოქმედებენ, რომლიდანაც ჩვენ გავდივართ და რომელსაც ცარიელს ვტოვებთ. არსებობს ასეთი რუსული გამოთქმა, – გმირების შემდეგ ბრძოლის ველზე მაროდიორები გამოდიანო. გამოვიდნენ კიდეც.
გამოდის, რომ საზოგადოება გულგრილია, სათანადოდ ვერ აფასებს საკუთარ ძალას, თითოეულ ადამიანს დამოუკიდებლად მიაჩნია, რომ პლუს ერთი ადამიანის ბრძოლა დიდად ვერაფერს შეცვლის. როგორც ჩანს, არც მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობის გრძნობაა მაღალი...
ჩემი აზრით, ადამიანთა ძირითადი მასა არასოდეს მონაწილეობს დიდ პროცესებში. რევოლუციაც კი, რუსეთში, რასაც ახლა ოქტომბრის გადატრიალება ჰქვია, ლენინმაც ადამიანების მცირერიცხოვან ჯგუფთან ერთად დაიწყო. მან მიმართა ტერორს ხალხის წინააღმდეგ, ხალხმა კი ვერ შეძლო გაერთიანება და წინააღმდეგობის გაწევა. ხალხი ახლაც ასეა. ყველას არ შეუძლია იმის გააზრება, შეფასება, რაც ხდება. ეს ინტელიგენციამ უნდა იტვირთოს. მან უნდა შეძლოს იდეების ფორმულირება, მისი ადამიანებამდე მიტანა.
ახერხებს კი ამას ინტელიგენცია?
ვფიქრობ, თქვენთანაც და ჩვენთანაც ინტელიგენცია ძალზე სუსტია. ამის მიზეზი ისაა, რომ ჯერ სტალინმა გაანადგურა მათი უმრავლესობა ბელარუსში და, ვფიქრობ, თქვენთანაც, შემდეგ კი უკვე მეორე მსოფლიო ომმა. ჩვენთან დღემდე არსებობს დიდი პრობლემა, იმიტომ რომ ჩვენში ტრადიციულად ყველაზე კულტურული ფენა ებრაელები იყვნენ. სწორედ ებრაელების ხარჯზე, ომამდე, მინსკი ძალიან კულტურული ქალაქი გახლდათ. გამოდიოდა ბევრი ებრაული გაზეთი, ჟურნალი, იყო თეატრი, ებრაული სკოლები. მაგრამ სტალინმა, პრაქტიკულად, ყველა ებრაელი გაანდგურა, ვფიქრობ, რამდენიმე მილიონი... დახოცილი ებრაელებისგან დაახლოებით ერთი მილიონი ბელარუსში ცხოვრობდა. და წარმოიდგინეთ სოფლები, სადაც ცხოვრობდნენ ებრაელი მკერავები, ექიმები, მასწავლებლები, მთელი ეს კულტურული ნაწილი მთლიანად განადგურდა. დარჩნენ მხოლოდ გლეხები. რა თქმა უნდა, ჩვენი ცხოვრების დონე მაშინვე დაეცა. და ვფიქრობ, დღემდე გვაქვს ინტელიგენციის პრობლემა. ჩემი აზრით, თქვენთანაც იგივე მდგომარეობაა.
თქვენ იკვლევთ საბჭოთა ისტორიის ნანგრევებზე აღმოცენებულ ხალხს და ქვეყნებს. ჩვენთან უკვე მესამედ ჩამოხვედით, თუმცა ნობელის პრემიის ლაურეატის რანგში – პირველად. როდესაც შინ დაბრუნდებით, რას მოყვებით ჩვენზე, როგორი გამხდარა საქართველო, შეიცვალა რამე, თუ ისევ ისეთია, როგორსაც აქამდე იცნობდით?
შემიძლია ვთქვა, რომ ძალიან მწირი წარმოდგენა გვქონდა იმის შესახებ, თუ როგორ აკონტროლებს აქ ვითარებას რუსეთი. მას თქვენი ტერიტორიის ნაწილი ოკუპირებული აქვს – აფხაზეთი, სამხრეთ ოსეთი. რა თქმა უნდა, ვერ ელევა ყოფილი საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში, ანუ კრემლის დაქვემდებარებაში მყოფ ქვეყნებს. არ სურს ამ მიწების, ამ ერების გაშვება. აღარაფერს ვამბობ იმაზე, რომ რუსეთში ძალიან პოპულარულია დიადი რუსეთის იდეა. და არამხოლოდ ხელისუფლებაში, პოლიტიკოსებს შორის, არამედ ხალხშიც.
მახსოვს, იაპონელებთან ერთად ვიღებდით ფილმს ჩემი წიგნის მიხედვით და ჩავედით სადღაც სამყაროს დასასრულში, ირკუტსკის ოლქში. დავიქირავეთ მანქანა, რომ მძღოლს ყოფილი ბანაკების ადგილებში მივეყვანეთ. არსებობს იმ მუზეუმების რუკა, სადაც ბანაკები იყო და ამ რუკას თითქოს ცეცხლი უკიდია. იქ ყველგან ბანაკი იყო. ადამიანები საშინელ ისტორიებს გვიყვებოდნენ. როგორ მოჰყავდათ პატიმრები, როგორ აძლევდნენ ერთ ნაჯახსა და ერთ ნიჩაბს ას ადამიანს და თოვლში ყრიდნენ. როგორ ხოცავდნენ დედები საკუთარ შვილებს, რადგან არ უნდოდათ ენახათ, როგორ იხოცებოდნენ ისინი შიმშილით... ერთი სიტყვით, ნამდვილ საშინელებებს გვიყვებოდნენ.
მძღოლს ძალიან უხაროდა, რომ ჩვენთან ფულს აკეთებდა, რადგან იქ სამსახური, ფაქტობრივად, არ იშოვება, საჭმელიც მხოლოდ პელმენი ჰქონდათ, მუდმივად პელმენი. ჰოდა, დავსხედით ჩვენც ამ პელმენების საჭმელად და მოულოდნელად იაპონელი რეჟისორი ამბობს:
– რას აკეთებთ... რას აკეთებენ რუსები ჩეჩნეთში, დნესტრისპირეთში, – ყველა ადგილი ჩამოთვალა, სადაც ისინი არიან, – როცა ამდენი მიწა გაქვთ და ეს მიწა სრულიად ცარიელია? და მოულოდნელად ჩვენი მძღოლი ამბობს:
– მე თვითონაც წავალ ომში, ჩემს შვილებს, ბიჭებსაც გავუშვებ... ჩვენ გვექნება დიადი რუსეთი, პუტინი ფეხზე წამოგვაყენებს! – და წავიდა... ტაიგაში დაგვტოვა უმანქანოდ. რაღაც სასწაულით გამოგვიყვანეს იქიდან, ტრაქტორით... ეს ჩვეულებრივმა პატარა ადამიანმა გააკეთა. ვფიქრობ, ეს იდეა ძალიან პოპულარულია. ასე რომ, საქმე მხოლოდ პუტინს არ ეხება. ჩვენ კოლექტიურ პუტინზე ვლაპარაკობთ. ანუ პუტინის ნაწილი ყველა ადამიანშია, სწორედ აქედან გამოდის დიდი პუტინი.
რაც შეეხება თქვენს შეკითხვას, შეიცვალა თუ არა საქართველო, ჩემთვის რთულია ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა, რადგან საქართველოს კარგად არ ვიცნობ და არც ისე ბევრი კონტაქტი მქონდა თქვენთან, მაგრამ, მაგალითად, გუშინ ძალიან კარგი წერილი მივიღე, უცნობმა ადამიანმა მომწერა... აინტერესებდა, ხომ არ ვიფიქრებდი ზვიად გამსახურდიას ცხოვრებაზე წიგნი დამეწერა. მიუხედავად იმისა, რომ თქვენი პირველი პრეზიდენტი ლაფში ამოსვარეს, განსაკუთრებით კი ჩვენთან, რუსულ პრესაში, მისგან ნამდვილი ყაჩაღი შექმნეს, აქ ამ დღეებში დავინახე, რომ სულ სხვაგვარად უყურებთ გამსახურდიასაც და იმ არც თუ ისე შორეულ წარსულსაც. წიგნი კი... ეს საქმე თქვენ უნდა ითავოთ, ეს თქვენი გასაკეთებელია. მიკვირს კიდეც, პროგრესულად მოაზროვნე თქვენი მწერლების ახალმა თაობამ ამ დრომდე რატომ არ მოჰკიდა ხელი ამ საქმეს.
ანუ გარედან ყველაფერი სხვაგვარად ჩანს?
დიახ, ეს ორი სხვადასხვა რამეა. რადგან მედია, განსაკუთრებით კი პუტინის მედია, კონტროლირებადი ტერიტორიაა და ისინი ყველაფერს კრემლის პროგრამით ქმნიან.
ჩერნობილის მოვლენებს თქვენ ომის ახალი ფორმა, მომავლის ომი უწოდეთ. ადამიანის ბუნებასთან ომი... ერთი წლის წინ ფუკუშიმაზეც იყავით. რის გამო ხდება ეს ყველაფერი, არ გვინდა ადამიანებს, რომ შევეგუოთ იმ ფაქტს, რომ რაღაცის, ამ შემთხვევაში – ბუნების, წინაშე უძლურები ვართ? და რადგან ბუნება ვახსენეთ, იქნებ ცხოველებზეც ვისაუბროთ. თქვენს წიგნებში არაერთი ტრაგიკული პასაჟი სწორედ ცხოველებს უკავშირდება. ისეთი შთაბეჭდილება მრჩება, რომ მათ მიმართ განსაკუთრებული დამოკიდებულება გაქვთ. ერთ ფრაგმენტს მოვიშველიებ: „სოფელში შევედით, იქ კი, ტყის პირას, დახოცილი პარტიზანები წვანან... დაკლული ღორებივით ეყარნენ... იქვე ცხენები ძოვდნენ... და გამეფიქრა: როგორ ჩაიდინეს ადამიანებმა ასეთი საშინელება ცხოველების თვალწინ? ცხენები ხომ ამას უყურებდნენ...“
ფუკუშიმას შემდეგ, ალბათ, ყველა მიხვდა, რომ ბუნებამ ადამიანთან ბრძოლა დაიწყო. ცივილიზაციის რაღაც სრულიად ახალ ეტაპს ჩაეყარა საფუძველი. ვხედავთ, რა ხდება ამერიკაში, ჩინეთში, სადაც ტაიფუნებია... უკვე აშკარაა, რომ დასრულდა ეპოქა, როცა ადამიანს მეცნიერების სწამდა, როცა სჯეროდა, რომ შექმნიდა ისეთ ძალებს, რომლითაც ბუნებასაც კი დაუპირისპირდებოდა. არ ვიცი, რა ხდება ახლა მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში, მაგრამ ჩემი აზრით, ბუნებასთან ძალის პოზიციიდან ლაპარაკი მეოცე საუკუნის ადამიანს ახასიათებდა. მაშინ ადამიანებს ზედმეტად სწამდათ საკუთარი ძალის. მაგრამ ჩერნობილმა, ფუკუშიმამაც, დღევანდელმა კლიმატურმა ცვლილებებმა გვაჩვენა, რომ ეს ფილოსოფია უკვე აღარ მოქმედებს, რომ ის მცდარია, რომ ადამიანი... როგორც ჩემი ერთ-ერთი გმირი ამბობს „ჩერნობილის ლოცვიდან“, – ფეხაკრეფით, თითის წვერებზე უნდა შევიდეს ამ სამყაროში და მასთან საერთო ენის გამონახვა სცადოს. ძველ ხალხებს, ვთქვათ, აცტეკებს, მაიას ტომებს ბუნებასთან ურთიერთობის მთელი ფილოსოფია ჰქონდათ. ადამიანი არასოდეს კლავდა იმაზე მეტ ცხოველს, ვიდრე გამოსაკვებად სჭირდებოდა. ინდიელები კი, როდესაც ცხოველს კლავდნენ, მას პატიებას სთხოვდნენ. მეოცე საუკუნის ადამიანმა თავი ბუნების პატრონად წარმოიდგინა. ვფიქრობ, ეს დრო დამთავრდა.
...და რატომ არის ამდენი ცხოველი? იმიტომ, რომ არასოდეს დამავიწყდება ის ფაქტი, რომ მეცნიერებათა აკადემიაში, ჩერნობილის ზონიდან ბელარუსების გამოსახლების დროს, ასეთი საკითხიც კი იდგა: კარგი, გამოვასახლებთ ადამიანებს, მაგრამ როგორ გამოვასხლოთ ცხოველები ტყიდან? ჩიტები ციდან? მათ ხომ არაფერი იციან. როცა სოფლებში ჩავდიოდი, ვხედავდი როგორ ეცოდებოდათ ბავშვებს ცხოველები, რადგან საკუთარი სახლებიდან უნდა აყრილიყვნენ და ცხოველები კი დაეტოვებინათ. ღმერთო ჩემო, როგორ მალავდნენ თავიანთ კატებს... მოკლედ, დამთავრდა ბუნებაში ჩვენი მეთაურობის დრო. ჩვენი მასთან ურთიერთობის ფილოსოფია, რასაკვირველია, უნდა შეიცვალოს. ეს დაადასტურა ჩერნობილმაც და ფუკუშიმამაც.
დამთავრდა კი? სადღაც ამოვიკითხე, რომ ბელარუსში ლუკაშენკოს ლობირებით ატომურ ელექტროსადგურს აშენებენ, ეს სიმართლეა?
დიახ, ეს სიმართლეა, რადგან ჩვენ ტოტალიტარულ სახელმწიფოში ვცხოვრობთ, ყველაფერს ლუკაშენკო წყვეტს, ერთი ადამიანი – სათავეში. საზოგადოება, როგორც ასეთი, არ არსებობს. საზოგადოებამ ვერ მოასწრო ჩამოყალიბება. ძალიან მოკლე პერიოდი იყო საბჭოთა პერიოდის შემდეგ თავისუფლებისთვის. ლუკაშენკო ძალიან მალე მოვიდა ხელისუფლებაში. მგონი შუშკევიჩს მცირე დრო მიეცა. ამიტომ საზოგადოება, რომელიც მას წინააღმდეგობას გაუწევს, დღეს არ არსებობს. ადამიანები, რომლებიც იქ ცხოვრობენ, საზოგადოებას არ წარმოადგენენ. ეს უბრალოდ ხალხია. თანაც გლეხებისგან შემდგარი ხალხი. ჩვენ არ გვაქვს არც ეკოლოგიური მოძრაობა, არც ატომის საწინააღმდეგო მოძრაობა, არც დედების პროტესტი, რომლებსაც ჩერნობილისგან შვილები ეხოცებათ. საზოგადოებაში წინააღმდეგობის არავითარი ძალა არ არსებობს.
ქალებზე ვისაუბროთ. ზოგადად გენდერული თემები რამდენად მნიშვნელოვანი, აქტუალურია თქვენთვის?
ძალიან მნიშვნელოვანია. ვფიქრობ, ვერც ამ მიმართულებით წავიწიეთ წინ, როგორც საზოგადოებამ. ჩვენს ახალგაზრდა ქალებს სრულიად მიწიერი ოცნებები აქვთ, რომ გათხოვდნენ თუნდაც მოხუც, როგორც მათ უწოდებენ, მამილოებზე, რომლებიც არჩენენ, რომ ბაფთიან ბალიშზე იწვნენ. საბჭოთა დროს კი ქალები უბრალოდ გამოიყენეს. სწორედ ამიტომ აღმოჩნდნენ ისინი ომში. იმ დროს ემანსიპაციის მძლავრი პოლიტიკა იყო. ქალები მართავდნენ ტრაქტორებს, თვითმფრინავებს, ეს... ეს მოდური იყო. ამაზე ლაპარაკობდნენ. ახლა ემანსიპაციის იდეები, რა თქმა უნდა, მიჩუმდა. რატომ? იმიტომ, რომ დღეს ძალიან ვულგარული პერიოდია. ჩვენ სხვა ტიპის საზოგადოებაზე გადავედით – ის ავტორიტარულია. მაგრამ მის სათავეში ეროვნული ინტერესები, ან რამე მსგავსი არ დგას. მის სათავეში აი, ეს ვულგარული მოხმარების კულტი დგას, და ადამიანები ამით არიან დაკავებული. რა თქმა უნდა, ფასეულობათა ასეთ წრეში... გამოდის, რომ კერძო ფასეულობები უფრო მაღლა დგას. ადამიანები ცდილობენ თავი დააღწიონ უწინდელი ტოტალიტარული სისტემის მარწუხებს და, რა თქმა უნდა, ეს გარდამავალი ვულგარული პერიოდი უნდა გაიარონ – საკმარისი ჭამონ, იმოგზაურონ, ყველაფერი ნახონ... ეს ავადმყოფი საზოგადოებაა. ჩვენ არასოდეს გვიცხოვრია კარგად და ახლა ხალხს უნდა, რომ კარგად ცხოვრობდეს. რთულია იმაში დაადანაშაულო, რომ კარგად ცხოვრება სურთ. ამიტომ... რადგანაც ეს ტოტალიტარული საზოგადოებაა, ბუნებრივად, მამაკაცთა საზოგადოებაა. არ მეგულება ტოტალიტარული საზოგადოება, სადაც მთავარი ქალია. რადგან ქალები რომ ყოფილიყვნენ, ეს უკვე პარიტეტული, მოქნილი საზოგადოება იქნებოდა. ახლა კი, არა. ეს მამაკაცთა საზოგადოებაა, მით უფრო, რომ რუსეთში მთავარი მილიტარისტული იდეები გახდა – „ჩვენ ძლიერები ვართ, ჩვენ დიადები ვართ“... და ერთი დღეც არ გადის ისე, რომ ტელევიზორში არ აჩვენონ სამხედრო თვითმფრინავი, ახალი ტანკი, ახალი კრეისერი... აი, ფასეულობები.
და ქალები... უკანა პლანზე იხევენ... სადღაც თავისი ცხოვრებისკენ. ცხოვრება მკაცრია, მამაკაცია მთავარი და ქალს ძლიერი მამაკაცი სჭირდება. თუმცა... ყველაფრის მიუხედავად, ჩვენ მაინც ერთიანი სამყაროს ნაწილი გავხდით და საკმაოდ ბევრი „ბიზნეს-ვუმენი“, ბევრი ძლიერი ქალი გვყავს. პროცესი მაინც მიმდინარეობს. ეს პატარა დიდი დიქტატორები მაინც ვერ შეძლებენ დროის შეჩერებას. მაინც ერთიან მსოფლიოში ვცხოვრობთ, არსებობს საერთო იდეები, იმის მიუხედავად, რომ დემოკრატიამ უკან დაიხია რუსეთში, უკრაინაში... გზის გაკვალვა უჭირს... ის არ არის არც ბელარუსში, პოლონეთში კი ახლა ნაციონალისტები არიან სათავეში... ძალიან რთულია... თუმცა ამის მიუხედავად, დროს ვერავინ შეაჩერებს.
ძალიან მინდა ანა პოლიტკოვსკაიაზე გკითხოთ, ჩემთვის პირადად სამაგალითო ადამიანი, ქალი იყო. თითქოს ერთი შეხედვით ვხედავ კიდეც თქვენ შორის რაღაც მსგავსებას...
ანას ვიცნობდი. დიახ. რამდენჯერმე ერთადაც ვიმოგზაურეთ. ის ტრავმირებული იყო ომით. ძალიან... მგონი ორმოცდაათჯერ მაინც იყო ჩეჩნეთში ნამყოფი. მე იქ არ ვყოფილვარ, რადგან ავღანეთისა და ყველა ამ წიგნის შემდეგ აღარ შემეძლო მოკლული ადამიანის ნახვა. ეს ჩემს ძალებს აღემატებოდა, ასეთი რამ იმდენჯერ ვნახე, იმდენჯერ მოვისმინე... თანაც არაფერი იცვლება... ამიტომ ჩეჩნეთში აღარ წავედი. ამის შესახებ ანა წერდა. და... დიახ. დიახ. ჩვენ ვმეგობრობდით. ის მართლაც ძალიან ძლიერი ქალი იყო.
რომანში „ომს არ აქვს ქალის სახე“ წერთ, „სკოლის ბიბლიოთეკის წიგნების ნახევარი ომზეა. ისევე როგორც სოფლისა და რაიონის ცენტრის ბიბლიოთეკებისა, საიდანაც მამას ხშირად ჩამოჰქონდა წიგნები. ახლა შემიძლია ვუპასუხო შეკითხვას, რატომ იყო ასე? განა ეს შემთხვევითი იყო? სულმუდამ ვომობდით ან ომისთვის ვემზადებოდით. სხვაგვარად არასოდეს გვიცხოვრია და ალბათ არც შეგვიძლია...“ წიგნი, რომელზეც ახლა მუშაობთ, სიყვარულზეა... როგორ მიხვედით ომიდან სიყვარულამდე?
იცით, ოდესმე შეიძლება ჩვენზე იფიქრონ, რომ ბარბაროსები ვიყავით, რადგან ერთმანეთს ვხოცავდით, ვკლავდით სხვა ადამიანს მხოლოდ იმის გამო, რომ ის განსხვავებულად ფიქრობდა. უნდა მოკლა იდეა და არა ადამიანი. ჩვენ ვერც კი ვამჩნევთ როგორ სიძულვილში ვიზრდებით, გესმით? დღიდან დღემდე ომს ხედავ. და ეს სიძულვილის სიტყვები – შენ გძულს ის, მას სძულს... ყველას ერთმანეთი... ვიღაც ან რაღაც სძულს. ვფიქრობ... რა თქმა უნდა, ასეთი ადამიანი არასრულფასოვანია, რადგან მკვლელობის შემდეგ... როცა ვიღაცას მოკლავს... ის უკვე სხვა ადამიანი ხდება. ჩვენთან მათ, რა თქმა უნდა, გმირებს უწოდებენ და გარკვეული თვალსაზრისით არიან კიდეც გმირები. მაგრამ მე პაციფისტი ვარ. არ ვიღებ გმირობის ისეთ ფორმას, ისეთ მტკიცებულებას, როგორიც მკვლელობაა. ამიტომაც ჩემი წიგნები, ისინი... მათგან შეიძლება სიყვარულიც მიიღო და სიძულვილიც. მაგრამ მე მინდა, რომ ამ ყველაფრიდან ხალხმა სიყვარული მიიღოს, რადგან იცით... სიძულვილი ჩვენ ვერ გადაგვარჩენს... მხოლოდ სიყვარული.
