1.
ვახტანგი და ტფილისი
ბავშვმაც კი იცის, რომ თბილისი ვახტანგ გორგასალმა დააარსა და საქართველოს დედაქალაქი მცხეთიდან თბილისში გადმოიტანა.
თუმცა ცოტა თუ უკვირდება, რომ ეს ერთი წინადადება რამდენიმე პრინციპულ შეცდომას შეიცავს:
დასახლება ძველი თბილისის ტერიტორიასა და მის შემოგარენში უძველესი დროიდან იყო. ეს არაერთი არქეოლოგიური აღმოჩენით დასტურდება. ვახტანგს, როგორც ჩანს, არ დაუარსებია ახალი ქალაქი, არამედ არსებული გაამაგრა, გააშენა და ალბათ განავრცო კიდეც. თბილისში, ანუ ტფილისში, როგორც მას ძველთაგანვე ერქვა, მანამდე უნდა არსებულიყო ციხეც (სადაც დღესაც არის) და ციხის მიმდგომი ქალაქური ტიპის დასახლებაც.
მართალია, ძველი თბილისის არქეოლოგიური კვლევა მისი ინტენსიური განაშენიანების გამო ძალზე გართულებულია, მაგრამ ბოლო პერიოდში მაინც მოხერხდა ძველი უბნის ერთი მონაკვეთის შესწავლა. აღმოჩენილ ფენებს მეცნიერები I-II საუკუნეებით ათარიღებენ, გამოვლენილი მდიდრული აბანოები კი ცხადყოფს, რომ ამ დროის ტფილისი არ უნდა ყოფილიყო რიგითი და უმნიშვნელო პუნქტი.
არქეოლოგიას რომ თავი დავანებოთ, შეუძლებელია, პროვინციების შესაყარსა და გზების გასაყარზე მდებარე თბილისის მნიშვნელობა, აგრეთვე მისი სასიმაგრო პოტენციალი ვერავის შეემჩნია ვახტანგ გორგასლამდე.
ვახტანგმა ტფილისში ვერც დედაქალაქის გადმოტანა მოასწრო. ეს მისმა ძემ, მომავალმა მეფემ – დაჩიმ განახორციელა.
და ბოლოს, მესამე უზუსტობა: იმ პერიოდში არც მცხეთა და არც თბილისი არ ყოფილა საქართველოს დედაქალაქი. ვახტანგ გორგასალი ქართლის მეფე გახლდათ და არც პოლიტიკური ცნება „საქართველო“ არსებობდა იმჟამად.
რასაკვირველია, ეს ყოველივე ოდნავადაც არ აკნინებს ვახტანგის ღვაწლს, მის მიერ ტფილისში ჩატარებულ დიდ საამშენებლო სამუშაოებსა და დედაქალაქის გადმოტანის შორსმჭვრეტელურ და ერთგვარად რევოლუციურ გადაწყვეტილებას.
3.
და არ გვიყვარს ბაღუაშნი
ვისაც თვალი ჩაუკრავს ჩვენს ისტორიაში, ან ყური მოუკრავს, ყველამ იცის ბაღვაშები.
განსაკუთრებით ლიპარიტის სახელია „პოპულარული“ და ორგულობისა და ღალატის სინონიმადაა ქცეული. „ლიპარიტ ბაღვაში“ - იტყვი და ყოველივე ცხადია, დამღა დასმულია! ლამის ყველანაირი ღალატის პერსონიფიკაციაა ეს სახელი და გვარი.
ბაღვაშებმა მოსვენება არ მისცეს ერთიანი საქართველოს მეფეებს:
რატი ბაღვაში ბაგრატ III-ს ებრძოდა.
რატის შვილიშვილმა ლიპარიტმა სისხლი გაუშრო ბაგრატის შვილიშვილს, ბაგრატ IV-ს.
ლიპარიტის შვილი ივანე აუჯანყდა ბაგრატ IV-ის ძეს, გიორგი II-ს (არადა ბაგრატმა შეიწყალა დევნილი მამის დევნილი შვილი და საქართველოში დააბრუნა). დროდადრო მტრებთანაც კარგად თანამშრომლობდა.
ივანეს შვილი, სახელად კვლავ ლიპარიტი, გიორგის ძეს, ჯერაც ახალგაზრდა დავით აღმაშენებელს არ ეპუებოდა.
ლიპარიტის შვილი რატიც დავითის ორგულ დიდებულად მოიხსენიება მეფის მატიანეში.
თუმცა ეს ისტორიის ერთი მხარეა. მეორე ეს გახლავთ:
რატი ბაღვაში შირიმნის ბრძოლაში გიორგი I-ის მხარდამხარ იბრძოდა საქართველოში შემოჭრილი ბიზანტიელების წინააღმდეგ და ბრძოლაში დაიღუპა.
მისი შვილიშვილი ლიპარიტ ლიპარიტის ძეც ებრძოდა სამხრეთის პროვინციების მიმტაცებელ ბიზანტიელებს. ტფილისის ამირასაც უტევდა და თითქმის გაათავისუფლა დატყვევებული დიდი ხნის დატყვევებული დედაქალაქი არაბთაგან. საბოლოოდ, ლიპარიტის გვერდის ავლით, მცირეწლოვანი ბაგრატ IV ამირას დაუზავდა და ამან საბოლოოდ გაჰყარა მეფესა და დიდებულს შორის გზები.
მერე ეს ლიპარიტი, ბერად აღკვეცილი, ქართულ სავანეს აარსებს უცხოეთში და ქართული წიგნიერება-სულიერების გაძლიერების ამბებშია სულ ჩართული.
ივანე ლიპარიტის ძეც ემსახურებოდა ქართველ მეფეებს.
რაც შეეხებათ ბოლო ბაღვაშებს – ლიპარიტ ივანეს ძესა და რატი ლიპარიტის ძეს, წყაროები არაფერს გვაუწყებენ, კონკრეტულად რაში გამოიხატებოდა მათი ორგულობა, მხოლოდ ზოგადი, მკვეთრი და დაშტამპული ფრაზებით კმაყოფილდებიან.
ვინაიდან მეფე ქვეყნის თავკაცი და სახელმწიფოს სიმბოლოა, მისადმი დაპირისპირებას ავტომატურად ქვეყნის ღალატად მივიჩნევთ. მტყუან-მართალი არ გვაინტერესებს და ან კი როგორ გინდა გაარჩიო, როცა ფეოდალურ სამყაროში ყველა ქონება-გავლენების შენარჩუნება-მატებისთვის იბრძვის. ამიტომაცაა, რომ ბაღვაშებს მოღალატეთა სახელი დაასვეს მეფეთა მემატიანეებმა და ასე გრძელდება დღემდე ინერციით.
საქმე ის გახლავთ, რომ ბაღვაშთა მთავარი „დანაშაული“ მათი ძალა გახლდათ. დიახ, უზომოდ ძლიერნი იყვნენ და ფეოდალურ ეპოქაში გარდუვალი იყო სამეფო ხელისუფლებასთან დაპირისპირება. ძლიერნი რაცუნდ კარგად მოიქცნენ, მაინც პრობლემად რჩებიან ცენტრალური ხელისუფლებისთვის. გამოსავალი ან დამცრობა-დამარცხებაა (რასაც არცერთი ფეოდალი არ ეგუება), ან კვლავაც გაძლიერება და დამატებითი პრივილეგიებია (რასაც არცერთი თავმოყვარე მეფე არ დაუშვებს).
ძლიერნი იყვნენ ბაღვაშნი და ქვეყნის გაძლიერების კვალობაზე უფრო და უფრო ძლიერდებოდნენ და გამორიცხული იყო, არ შეტაკებოდა ერთურთს მათი და ასევე გაძლიერების გზაზე დამდგარი სამეფო ხელისუფლების ინტერესები. მეორე მხრივ, ვერც ბაგრატიონები დაუშვებდნენ მათ ხელქვეითთა ეგზომ ფრთაგაშლას.
ისტორიას გამარჯვებულები უყვარს და არ უყვარს დამარცხებულები.
ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ საუკუნოვან დაპირისპირებაში ბაღვაშებს ემარჯვათ და ახალი სამეფო დინასტიისთვის დაედოთ სათავე. ხომ დაწერდნენ მემატიანენი, მოსცა ძალი უფალმან ბაღუაშებსო და იმარჯვეს ბოროტთა ბაგრატოვანთა ზედაო, მოსრნეს და ტყუე ქმნნეს მათ სპათაგან მრავალნი და დასუეს ლიპარიტ ტახტსა ზედა სამეფოსაო და მას შემდეგ მეფობენ განცხრომით მეფენი ჩუენნი ღმრთივკურთხეულნი ბაღვივაშნიო.
ბაგრატიონთა დინასტია ბაღვაშთა დინასტიით შეიცვალაო – ასე ვისწავლიდით ჩვენც და უძლურთა და უნიათოთა დამარცხებას ძლიერთა და ქუელთა გამარჯვებით ავხსნიდით.
ზუსტად ასე ვწერთ, როცა ბაგრატიონთა ქუთაისში გამეფებას ვყვებით - რომ უნიათო თეოდოსი, მეფე აფხაზთა, ტახტიდან გადააყენა ქვეყანაზე მოფიქრალთა დასმა და გაამეფა უფლისწული ბაგრატიო.
მოკლედ, იმარჯვა საბოლოოდ ბაღვაშებზე სამეფო ხელისუფლებამ. დავით აღმაშენებელმა დააჭედა ბოლო ლურსმანი ერთ დროს სახელოვანი გვარის დიდების კუბოზე.
და გვიყვარს ჩვენ მეფენი ჩუენნი ბაგრატოვანნი.
და არ გვიყვარს ბაღუაშნი, სახლი გამამწარებელთა.
3.
მეფური მაგიერი
ქართლში სიმონ I მეფობდა, კახეთში ალექსანდრე II.
მძიმე დრო იდგა, აწეწილი იყო საქართველო და ძლიერი ალექსანდრეც ძლიერ სიმონს ემტერებოდა. თუმცა სიძე-ცოლისძმანი კი იყვნენ: სიმონს ალექსანდრეს ნახევარდა – ნესტან-დარეჯანი ჰყავდა თანამეცხედრედ. ალექსანდრეს ნახევარძმები დაუხოცავს (სიმონის მეუღლის ალალი ძმები) და ესეც ართულებდა ამბავს. სულ ეშინოდა, რომ ერთხელაც თავმოყვარე სიმონი პასუხს აგებინებდა. ამას გარდა, სიმონ მეფეს საკუთარი ძმა – თავითი ექიშპებოდა. დავითი და ალექსანდრე კი მოყვრები იყვნენ და მეგობრობ-მოკავშირეობდნენ.
მოკლედ, ვერ იყვნენ მშვიდობით ერთურთში და ისეთი ამბებია, გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოს აწეწილ ისტორიას რომ უყვარს.
1582 წელი იყო. იმხანად თბილისი თურქებს ეჭირათ და მეფე სიმონი დედოფალთან ერთად მცირე ამალით დიღომს იდგა. ალექსანდრე ღამით მოულოდნელად მიეჭრა და ძლივს გაასწრო ცოცხლად სიმონმა. მთელი ავლა-დიდება კახთა მეფეს ჩაუვარდა ხელთ. უკადრებელი იკადრა ალექსანდრემ: სიმონის ცოლის (ანუ თავისი დის) საცვალი საკუთარი ხელით შუბზე წამოაცვა და ასე აღმართული ატარა გამარჯვებულმა.
ვითომ აიგდეს მეფე სიმონი და ალბათ ძალიანაც იხორხოცეს კახელებმა.
ეგრე ქურდულად არ მოვალ, როგორც შენ მომეპარე მძინარესო. ეგ რა მეფეთა წესიაო, ამა და ამ დღეს მოვდივარ და თუ ბიჭი ხარ, დამხვდიო – შეუთვალა სიმონმა ცოლისნახევარძმას.
ალექსანდრე „მარტყოფის თავზე“ იდგა, ჭოტორში. ლაშქარი შეკრიბა სიმონმა და დათქმულ დღეს მიეჭრა ბანაკს. შეიბნენ ძლიერად. დამარცხდაა და გაიქცა ალექსანდრე. მეფემ კი გაასწრო, მაგრამ თითქმის ყველა კახელი თავადი ტყვედ იგდო სიმონმა.
წამოასხა ეს გაკოჭილები, სვეტიცხოველში მოიყვანა და დააფიცა – არასოდეს „ქართველებზე“ (ანუ ქართლელებზე) ხელს აღარ აღვმართავთ და თუ აღვმართეთ, ღმერთმა ნუ გაგვამარჯვებინოსო.
მერე ხალათები უბოძა და მშვიდობით განუტევა კახეთში.
აი, როგორ არ გიყვარდეს ეს შლეგი მეფე, ჰა?